“Η Τήνος και οι Αρχαίοι”

δεν είναι τίποτε άλλο, παρά αι ειδήσεις, τας οποίας παρέχουν οι Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς περί της Τήνου, και του πολιτισμού της γενικώς.

Και πρώτον αρχίζομεν από τον Σταγειρίτην Φιλόσοφον Αριστοτέλη(1). Ο Αριστοτέλης είχε γράψει ειδικόν βιβλίον “ ΤΗΝΙΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ”, δυστυχώς όμως ουδέν απόσπασμα διεσώθη μέχρι των ημερών μας. Αυτό βέβαια είναι λυπηρόν, όμως και πάλιν μας ωφελεί, διότι διά να ασχοληθή και να καταπιαστή με την Τήνον ο μέγας αυτός νούς, τον οποίον τόσον οι ερευνηταί των θεωρητικών επιστημών, εν τοσούτω όμως και των θετικών επικαλούνται ως τον ιδρυτήν των. Τούτο οδηγεί ημάς, εις το εξής συμπέρασμα, ότι κάτι καλόν ή μάλλον σπουδαίον, κάτι το ιδιάζον, το ξεχωριστόν θα υπήρχεν διά να κινήση το ενδιαφέρον του μεγαλοφυούς αυτού ανδρός. Είναι λίαν λυπηρόν ότι εις τα αποσπάσματα των πολιτειών του Αριστοτέλους, τα εκδοθέντα υπό του Γερμανού Φιλολόγου Rose τελευταίως, μόνον από την Τ η ν ί ων Π ο λ ι τ ε ί α ν, δεν μνημονεύεται ούτε εν απόσπασμα, ή σχόλιον μεταγενεστέρου τίνος συγγραφέως.

Άλλος δε ασχοληθείς και γράψας περί της Τήνου ειδικόν έργον είναι ο Αινησίδημος(2), άγνωστον πού και πότε έζησεν, πάντως όχι μετά τους ελληνιστικούς χρόνους. Ατυχώς και τα ΤΗΝΙΑΚΑ, όπως ετιτλοφορείτο το έργον αυτό του Αινησιδήμου, απωλέσθησαν και έτσι η σκληρά μοίρα έκαμε να ζητούμεν και τώρα από τα αποσπάσματα να συλλέξωμεν πληροφορίας περί αυτών. Το ατύχημα και πάλιν είναι ότι ούτε και από το έργον αυτό εσώθησαν αποσπάσματα. Ο Γερμανός σύγχρονος φιλόλογος Felix Jacoby εκδίδει περισπούδαστον διά την επιστήμην έργον τα Fragmenta Graecorum Historicorum, δηλαδή αποσπάσματα Ελλήνων Ιστορικών, εις τον τρίτον τόμον τον εκδοθέντα τον Μάϊον του 1958, αναφέρει ότι ο Αινησίδημος έγραψε “ΤΗΝΙΑΚΑ” δεν αναφέρει απόσπασμα, εις το υπόμνημα όμως αναφέρει σχόλια του Απολλοδώρου περί των Τηνιακών , εις το 600 απόσπασμα του Τρίτου Τόμου, και εις το αντίστοιχον του υπομνήματος γράφει: “Μόλις έφθασαν (οι Αργοναύται) εις την Χώραν των Μυσών [ Μυσία εκαλείτο το τμήμα της Μικράς Ασίας, το συνορεύον με την Ευρώπην, εις την σημερινήν περιοχήν της Τουρκικής Θράκης] τα δύο παλληκάρια του Βορέα, ο Ζήτης και ο Κάλαϊς, αφού διά κακών συμβουλών έπεισαν τους υπολοίπους Αργοναύτας έφυγαν κι άφισαν τον Ηρακλή [ ο οποίος είχε προχωρήσει εις τα ενδότερα του δάσους, διά να εύρη κατάλληλον δένδρον να κατασκευάση νέον κουπί, επειδή του είχε σπάσει κατά τον πλούν. Κατά το διάστημα αυτό ο στενότερος φίλος του, ο νεαρός Ύλας, ο οποίος είχε πάει εις ανεύρεσιν πηγής, παρεσύρθη από μίαν νύμφην εις τα βάθη των υδάτων, αναζητών αυτών ο Ηρακλής επεδόθη εις έρευναν]. Και τότε απουσιάζοντος του Ηρακλέους, οι λεβέντες Ζήτης και Κάλαϊς έπεισαν τους Αργοναύτας κι έφυγαν. Εξωργίσθη τότε ο Ηρακλής και εγκατέλειψε “ Τα Άθλα του Πελίου” και επέστρεψε εις την νήσον Τήνον, εφόνευσε αυτούς τους παίδας, του Βορέα, και εκαρπώθη την γήν. Χάριν αυτών, πρός τιμήν των δε επάνω από τους τάφους κατασκεύασε δύο στήλας, εκ των οποίον η μία προξενεί θαυμασμόν μεγάλον εις τους ανθρώπους, και κινείται ( σαλεύει ) με την πνοήν του βουίζοντος βοριά”

Την μαρτυρίαν αυτήν επιβεβαιώνει και ο Υγίνος, Λατίνος συγγραφεύς λέγων ότι: “ Αυτοί ο Ζήτης και Κάλαϊς εφονεύθησαν υπό των βελών του Ηρακλέως, επάνω δε εις τους τάφους αυτών έθεσαν σωρούς από πέτρας, αι οποίαι κινούνται, υπό των πατρικών πνοών ( δηλαδή του Βοριά). Το μέρος όπου ετάφησαν αναφέρεται ότι είναι “ αι γηράδες πέτραι” δηλαδή ο Τσικνιάς(3), τας γηράδας πέτρας αναφέρει και ο Όμηρος δ΄501 και εξής και επιγραφή σωθείσα μέχρι σήμερον λέγει ότι ετάφησαν εις τας γηράδας πέτρας.

Ο Λατίνος Ιστορικός Velleius Paterculus ( 19 π.Χ. - 30 μ.Χ. ) πού έγραψε Ιστορία από τις αρχές μέχρι την εποχή του Τιβέριου, μιλώντας στο 1ο βιβλίο, 4ο κεφάλαιο για τις ελληνικές αποικίες αναφέρει: “ Nam et lones … multasgue in Aegaeo Atgue Icario occupavere insulas, Samum, Chium, Andrum, Tenum, Parum” δηλαδή οι Ίωνες... κατέλαβον πολλάς νήσους στο Αιγαίο και το Ικάριο, την Σάμο, την Χίο, την Άνδρο, την Τήνο, την Πάρο(4).

Απόσπασμα του Αρχιλόχου(5), λυρικού ποιητή εκ Πάρου, λέγει: “ νέφος εν γηράσι, σήμα χειμώνος” , δηλαδή όταν βλέπης τον Τσικνιά συννεφιασμένον, είναι σημείον κακοκαιρίας, αρχίζει χειμών.

Μάλλον πρέπει να γίνει δεκτόν ότι και ο Όμηρος εις το δ΄501 και εξής εννοεί τον Τσικνιά “ Γυρήσιν... πέτρησιν μεγάλησιν...” . Δεν είναι τυχαίον το γεγονός αυτό, ότι δηλαδή ο βοριάς κινεί -παίρνει τις πέτρες όπως χαρακτηριστικά λέγεται στο νησί- είναι μία επιτυχής προσπάθεια των φυλετικώς προγόνων μας προς εξήγησιν και ερμηνεία του φυσικού αυτού φαινομένου, του βοριά, όστις μέχρι της σήμερον συνεχίζει με τας πνοάς του να μας δροσίζη και πολλάκις να μας ταλαιπωρή.

Εγράφη ότι πολύ ετιμάτο η λατρεία του βοριά εν Τήνω, επ' αυτού έγραψε και ο Γερμανός φιλόλογος Friedlaenders. Επίσης και ο Ακουσίλαος(6), ιστορικός εξ Άργους παραδέχεται ότι εν Τήνω απέθανον τα παιδιά διά του Βορέα, παρέχει (1) Αριστοτέλης, ο μεγαλύτερος και ο πολυγραφότατος φιλόσοφος της αρχαιότητας, υιός του Νικομάχου, ιατρού, γεννηθείς το 384 π.Χ. Εις τα Στάγειρα της Χαλκιδικής. Απέθανε το 322 π. Χ. εις την Χαλκίδα. (2) Αινησίδημος, Ιστορικός, ίσως των Ελληνιστικών Χρόνων. (3) Γεώργιος Ν. Αμιραλής, Τηνιακές Ανταύγείες , Ιστορία-Λαογραφία, Ο Τσικνιάς, μια άλλη πρόταση ετυμολογίας, Αθήνα 1996, σ. 237-239. (4) Νικολάου Μ. Τσαγκά, “ Η νήσος Ικαρία εις τους Αρχαίους Έλληνας και Λατίνους συγγραφείς” ΠΑΡΟΥΣΙΑ χ.χ., σ. 63,64. (5) Αρχίλοχος, περίφημος ποιητής λυρικός, Ιαμβογράφος, εκ Πάρου του 7ου π.Χ. αι. [περίπου 680-640 π.Χ.] (6) Ακουσίλαος, κατ' άλλους Βοιωτός λογογράφος του 5ου π.Χ. αι. συγγράψας το έργον “Γενεαλογίαι” του οποίου μόνον αποσπάσματα εσώθησαν. δε την εξής ενδιαφέρουσαν πληροφορίαν <ότι εν Τήνω εγίνετο μία εορτή περί την μορφήν, την ύπαρξιν του Ηρακλέους, Ηρακλειάδα θα ελέγομεν επιτυχέστερον, καθώς τα “Άθλα επί Πελία”>. Ο Ακουσίλαος λέγει ότι ο ιστορικός δηλαδή ο Αινησίδημος ακολουθεί την αυτήν παράδοσιν.

Ει τας INSCRIPTIONES GRAECAS, δηλαδή τας Ελληνικάς επιγραφάς, αναφέρεται ότι “η Αλκινόη, Αιτώλισσα από θρονίου ποιήτρια έγραψεν ύμνον περί Τήνου, όστις -δυστυχώς- έχει χαθή, η επί το ακριβέστερον σώζονται ελάχισταί τινες λέξεις και είναι αδύνατον να εξαχθή νόημα.

Ο Ηρόδοτος(7), βιβλίον IV §33, λέγει: “Οι Υπερβόρειοι, δηλαδή οι κάτοικοι της Υπερβορείου χώρας, [σημείωση, η μυθική αυτή περιοχή είδος επιγείου παραδείσου των Αρχαίων, εκ της οποίας κατήγετο καε η Λητώ, μήτηρ του Απόλλωνος], οι Υπερβόρειοι λοιπόν στέλνουν δύο νεάνιδας, δύο πανέμορφες κόρες, την Υπερόχην και την Λαοδίκην, να φέρουν εις τους θεούς τους πρώτους καρπούς της εσοδείας, τα απαρχάς της φύσεως, τυλιγμένους εν καλάμη πυρών [= εις άχυρον σίτου], επ' ευκαιρία των γενεθλίων του Απόλλωνος. Συντρόφευαν κατά την πορείαν τας νεάνιδας και οι κάτοικοι των περιοχών, και από την Κάρυστον της Ευβοίας μέχρι της Τήνου συνόδευσαν οι Καρύστιοι. Οι Τήνιοι δε πρώτοι έφερον τους Υπερβορείους εις την Δήλον, δηλαδή την Υπερόχην και την Λαοδίκην, κατά την ιεράν των αποστολήν, πράγμα το οποίον προσέδιδε μίαν ιδιάζουσαν, μίαν ξεχωριστήν τιμήν εις τους Τηνίους.

Ο ίδιος Ιστορικός εις το Βιβλίον VI, §97, γράφει: Όταν ο Δάτις επεχείρει εκστρατείαν κατά της Ελλάδος και διαπλέων το Αιγαίον ΄ςφθασεν εις την Δήλον, οι Δήλιοι, εγκαταλιπόντες την Δήλον, ταχέως έφευγον προς την Τήνον, δεν ηδυνήθησαν όμως διότι τους ημπόδισε και επήγαν εις την Ρηνείαν, το παραπλεύρως της Δήλου νησάκι. Επίσης εις το Βιβλίον VII §82 συνεχίζει: “ότι καθ' ήν ώρα εις το συμβούλιον το εν Ισθμώ γενόμενον οι Έλληνες είχον αρχίσει να ερίζουν, να διχάζωνται δε αι γνώμαι των, που πρέπει να γίνη η ναυμαχία, το 480 π.Χ. Και δεν είχαν ακόμη καταλήξει σε καμμιά οριστικήν απόφασιν, ακριβώς την στιγμήν εκείνην έφθασεν “τ ρ ι ή ρ η ς α ν δ ρ ώ ν Τ η ν ί ω ν” η οποία είχεν αυτομολήσει από τον στόλον, δηλαδή είχε φύγει χωρίς να ερωτήση κανένα, τριήραρχος δε αυτής ήτο ο Παναίτιος, ο υιός του Σωσιμένεος, η οποία έφερε την αλήθειαν την πραγματικήν. [Δηλαδή καθώς επ' αυτού λέγει ο Πλούταρχος(8) εις τον βίον του “Θεμιστοκλέους” “απαγγέλλουσα την κύκλωσιν” ότι όντως ο ελληνικός στόλος έχει αποκλεισθεί, έχει περυκλωθή εις τα στενά της Σαλαμίνος , ώστε εξαγριωθέντες οι Έλληνες εκίνησαν, επροχώρησαν “μετ' ανάγκης” αναγκαστικώς προς τον κίνδυνον -και συνεχίζει- διά τούτο το έργον ενεγράφησαν ΤΗΝΙΟΙ εις τον τρίποδα των Δελφων μαζί με εκείνους, οι οποίοι συνήργησαν εις την κατάλυσιν της βαρβαρικής δυνάμεως.

Τελειώνει ο Ηρόδοτος τα περί Τήνου εις το Βιβλίον VII §83 ως εξής: “Τοίσι δε Έλλησιν ως πιστά δη τα λεγόμενα ην των ΤΗΝΙΩΝ ρήματα παρασκευάζοντο ως ναυμαχήσοντες”. Το όνομά μας λοιπόν ενεγράφει εις τον τρίποδα των Δελφών, όχι μόνον επειδή επολεμήσαμεν, αλλά επειδή πρώτοι ημείς - οι Τηνίοι – εφέραμεν την “αληθείην πάσαν” περί των Περσών και ούτω πως υπήρξαμεν εκ των πρωτεργατών της περιφήμου εις την Ιστορίαν μας νίκης. Για το ίδιο θέμα γράφει ο γνωστός περιηγητής και γεωγράφος του Β΄ αι. μ.Χ. Παυσανίας (5, ηλ. 1,23 ) ότι οι Τήνιοι αναφέρονται στα αναθήματα του καταλόγου της Ολυμπίας “νησιώται... Τήνιοί τε...”.

Εις το κεφάλαιον περί Απόλλωνος της Ελληνικής Μυθολογίας αναφέρεται και το όνομα του προελληνικού θεού Υακίνθου, την λατρείαν του οποίου εσφετερίσθη ο Απόλλων εν Σπάρτη, ως Απόλλων ο Υακίνθιος. Μεταξύ πολλών Δωρικών περιοχών ελατρεύετο ωσαυτώς ο Υάκινθος, καθώς αποδεικνύει το όνομα του μηνός Υακινθίου [ίσως αντιστοιχεί προς ένα από τους μήνες της ανοίξεως]. Και το όνομα φυλής Υακινθίδος εν Τήνω καθώς και το τοπωνύμιον Υακινθικόν.

Ο κωμικός Αριστοφάνης (9), ο οποίος διεκωμώδησε θεούς και δαίμονας, χρηστούς και πονηρούς ανθρώπους, άνδρας και γυναίκας περιέλαβε και την Τήνον μας εις τημ κωμωδίαν “Πλούτος” και μάλιστα εις το ωραιότερον μέρος της κωμωδίας, όπου επιτελείται ένα θαυμαστό γεγονός, δηλαδή εκεί που ο τυφλός Πλούτος επανευρίσκει το φώς του. Από τον στίχον 712 και εξής αναφέρει την σύνθεσιν του φαρμάκου, έπειτα την χρήσιν του, και εν συνεχεία δια την θαυμαστήν θεραπείαν. Λέγει λοιπόν μεταξύ των άλλων «πρώτα από όλα έδωσεν ένα φάρμακον “καταπλαστόν” δηλαδή έμπλαστρον , κατάπλασμα για να τρίβη τα μάτια του και μέσα εις το έμπλαστρον έβαλε τ ρ ε ί ς κ ε φ α λ έ ς Τηνιακών σκόρδων και η θεραπεία έγινε.

Ο Στράβων(10) εις τα Γεωγραφικά του § 487 καταγράφει τα εξής αξιοσημείωτα: « Η Τήνος μεν δεν έχει μεγάλην πόλιν, έχει όμως ένα μεγάλον ναόν εις το δάσος έξω από την πόλιν, αφιερωμένον εις τον θεόν Ποσειδώνα, ο οποίος είναι αξιοθαύμαστος. Εκεί έχουν κατασκευάσει και μεγάλα εστιατόρια, πράγμα που φανερώνει ότι συγκεντρώνεται πολύς κόσμος από τα γύρω μέρη και εορτάζουν τα Ποσειδώνια». Είναι αναμφισβήτητον ότι το υπό του Στράβωνος λεγόμενον δεικνύει πόσον φιλόξενοι ήσαν οι αρχαίοι πρόγονοί μας.

Ο Αθήναιος(11) εις το Βιβλίον II Δειπνοσοφιστών , LIB-SECT 18 γράφει:«Εν Τήνο κρήνη εστίν, ης τω ύδατι οίνος (7) Ηρόδοτος, ο εξ Αλικαρνασού, εγεννήθη το 484 π.Χ. Και απέθανε το 410 π.Χ. Περιώνυμος Έλλην Ιστορικός, επονομασθείς και πατέρας της Ιστορίας. (8) Πλούταρχος, εκ χαιρωνείας της Βοιωτίας 46 π.Χ.-127 μ.Χ. Εκ των σημαντικότερων Ελλήνων λογογράφων. (9) Αριστοφάνης, γεννηθείς εν Αθήναις το 452 π.Χ.-385 π.Χ., ο μεγαλύτερος κωμικός ποιητής της αρχαιότητος. (10) Στράβων, ο σημαντικότερος των γεωγράφων της αρχαιότητος, καταγόμενος εξ Αμασείας του Πόντου. Εγεννήθη το 67 π.Χ. Και απέθανε το 23 μ.Χ. (11) Αθήναιος, Γραμματικός εξ Αιγύπτου. Χρονολογείται 2ο-3ο μ.Χ. αι. Διεσώθη το έργον του «Δειπνοσοφισται» ου μίγνυται » δηλαδή, ότι υπήρχε κάποια πηγή, της οποίας το νερό δεν ηδύνατο να ανακατευθή με οίνον, γιατί; δεν μας το εξηγεί. Τί είδους ύδωρ να ήτο; εις ποιόν σημείον της νήσου άραγε να ήτο; μήπως ήτο ιαματικόν ή θερμόν; ευλόγως γεννώνται απορίαι, αλλά απάντησις ικανοποιητική δεν έχε ακόμα δοθή.

Ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης(12), Ad-Dion. 1.1. λέγει: «... και φιάλιον δε ποτε εν αυτή Τήνω ανακείσθαι σύγκραμα έχον, αξ ου πάνυ ραδίως πυρ ανήπτετο». Όπως όμως η έρευνα απέδειξεν η πληροφορία αυτή είναι δανεισμένη από τον Αριστοτέλη.

Την πληροφορίαν αυτήν διασώζει ο Ερρίκος Στεφάνου εις το Λεξικόν του , οποίου εις την λέξιν Τήνος, γράφει : «Τήνος νήσος Κυκλάς από οικιστού Τηνίου εκλήθη και Υδρούσα διά το κατάρρυτον είναι και Οφιούσα, Αριστοτέλης εν τω περί θαυμασίων ακουσμάτων φησίν, ότι εν τη νήσω φασί φίαλων σύγκραμα είναι, εξ ου πύρ ανάπτουσι πάνυ ραδίως...- και συνεχίζει ο Στεφάνου - ... έστι δε και πόλις Λακωνική, μία των εκατόν, Τήνος λεγομένη. Ο πολίτης Τήνιος και το θηλυκόν Τηνία. Αφ ης και Ήριννα Τηνία ποιήτρια». Η πληροφορία περί της Ήριννας είναι μάλλον ανακριβής και οι ερευνηταί φιλόλογοι-Γραμματολόγοι απορρίπτουν την εκδοχήν αυτήν, ως ο Γεώργιος Μιστριώτης(13) προβάλλουν δε μεταξύ των άλλων ότι η Ήριννα έγραψεν εις την Δωρικήν διάλεκτον, ενώ εις την Τήνον ελαλείτο ανέκαθεν η Ιωνική, επειδή Ίωνες υπήρξαν οι πρώτοι κάτοικοί της. Μάλλον απίθανον και παράξενον να έζησεν εν Τήνω και να έγραψεν εις άλλην διάλεκτον.

Οι Λατίνοι συγγραφείς παρέχουν ειδήσεις περί της Τήνου, ως λόγου χάριν ο Οράτιος εις τας Ωδάς του, ο Πλίνιος εις τας Φυσικάς του Ιστορίας, όμως αι ειδήσεις των έχουν ως πηγάς και αντιγράφουν τους Έλληνας συγγραφείς.

Από τους άλλους Αρχαίους Έλληνας συγγραφείς μνείαν ποιούνται περί Τήνου και οι εξής:

1.Ο Θουκυδίδης(14) εις το Βιβλίον VII § 57 : «Και των μεν υπηκόων και φόρου υποτελών, Ερετριής..., από δε των νήσων Κείοι και Άνδριοι και Τήνιοι». Επίσης εις το Βιβλίον VII § 69: «... Ήσαν δε και Άνδριοι καο Τήνιοι...».

Η πρώτη αφορά αυτούς που έλαβαν μέρος εις την εκστατείαν εναντίον της Σικελίας -μαζί με τους Αθηναίους.

Η δεύτερη δηλώνει την παρουσίαν των συμμάχων των Αθηναίων εις την Αττικήν κατά το εικοστόν έτος του Πελοποννησιακού πολέμου.

2. Ο Απολλώνιος ο Ρόδιος(15) εις τα Αργοναυτικά Α στίχος 1300 και εξής «περί των υιών Βορέου, περί ων εν αρχή λόγος εγένετο.

3.Βιβλιοθήκη – Απολλοδώρου του Αθηναίου(16). Paris 1805 , 3, 15, 2. Περί του θανάτου των υιών Βορέου υφ' Ηρακλέους εις Τήνον, καθώς και η μαρτυρία του Ακουσιλάου περί Τήνου*.

(12) Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, εκ ΚΠόλεως , το 1175 αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, απέθανε το 1194. Εκ των διαπρεπεστέρων πνευματικών ανδρών της εποχής του. Περισπούδαστον το έργον του «Παρεκβολαί εις την Ιλιάδα και Οδύσσειαν του Ομήρου». (13) Μιστριώτης Γεώργιος Κ. 1840-1916, εκ Τριπόλεως Αρκαδίας, περίφημος Φιλόλογος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών. (14) Θουκυδίδης εξ Αλιμούντος Αττικής 470-396 π.Χ. Ιστορικός. Θεωρείται ο δημιουργός της κριτικής Ιστορίας. (15) Απολλώνιος ο Ρόδιος, ποιητής και λόγιος του 3ου π.Χ. αι. εν Αλεξανδρεία. (16)Απολλόδωρος Αθηναίος, Ασκληπιάδου, Αλεξανδρινός γραμματικός και Ιστορικός του 2ου π.Χ. αι. κύριον έργον του τα «Χρονικά»,εις αυτόν αποδίδεται το μυθολογικόν έργον «Βιβλιοθήκη Απολλοδώρου». * Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Κυκλαδικών Φώς», Φεβρουάριος-Μάρτιος 1962, αριθ. Φύλλων 153-154.