ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ ΣΤΟΥΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ

Ομιλία Ζέφης Ποτήρη, ΙΤΗΠ, 10/12/2008

...Ο 18ος αιώνας χαρακτηρίστηκε ως «Χρυσός Αιώνας του Περιηγητισμού». Οι λαοί της Ευρώπης εμφορούμενοι από τις ιδέες του Διαφωτισμού διψούν για νέες γνωριμίες με άλλους λαούς. Άλλωστε η καλλιέργεια του Κλασικισμού και η Αρχαιολατρία τους έστρεψε προς την Ανατολή και μάλιστα προς την Ελλάδα, την κοιτίδα ενός αρχαίου πολιτισμού
Οι περιηγητές λοιπόν αυτοί δεν έχουν όμως ως μόνο σκοπό την αρχαιολογική έρευνα, αλλά και το Σύγχρονο Ελληνισμό. Ο περιηγητής της εποχής εκείνης είναι μορφωμένος, οξυδερκής και ριψοκίνδυνος. Δε διστάζει να θυσιάσει χρήμα, χρόνο και σε πολλές περιπτώσεις την ίδια του τη ζωή προκειμένου να πραγματοποιήσει το ταξίδι αυτό. Δεν πρέπει να ξεχνάμε άλλωστε ότι την εποχή εκείνη υπήρχαν πολεμικές αναστατώσεις, πειρατική δραστηριότητα, ληστοκρατία, ενώ οι θανατηφόρες επιδημίες έκαναν θραύση. Για παράδειγμα αναφέρω ότι από τους τέσσερις Σουηδούς περιηγητές που επισκέφτηκαν τη χώρα μας οι τρεις έχασαν τη ζωή τους.
Σε μια εξαιρετικά δύσκολη, λοιπόν, για την πατρίδα μας περίοδο, οι πληροφορίες που μας δίνονται από τους περιηγητές είναι σημαντικές. Κι αυτό γιατί μέσα από αυτές έχουμε μια αυθεντική εικόνα του ελληνικού κόσμου τον αιώνα αυτό. Βεβαίως θα πρέπει να επισημάνουμε ότι χρειάζεται αυστηρός έλεγχος και συγκριτική μελέτη των περιηγητικών κειμένων για εξακρίβωση της αυθεντικότητας των πληροφοριών. Ενδέχεται να υπάρχουν μονόπλευρες ερμηνείες, παρανοήσεις ή ακόμα και προκαταλήψεις.
Από το νησί μας πέρασαν δεκάδες περιηγητές οι οποίοι αναφέρονται γενικά στη γεωγραφική του θέση, την ιστορία του, τονίζουν την ευημερία του υποστηρίζοντας μάλιστα ότι είναι ένα από τα πλουσιότερα του Αρχιπελάγους. Θα μπορούσα επί μακρόν να αναφερθώ στα όσα ενδιαφέροντα έχουν καταγράψει. Όμως επειδή η σημερινή εκδήλωση είναι αφιερωμένη στις γυναίκες της Τήνου, θα σταθούμε σ’ αυτούς που κάνουν ιδιαίτερη μνεία στο άλλοτε ασθενές πλην όμως ωραίο φύλο.    

Θα πρέπει να επισημάνουμε καταρχάς ότι όλοι οι περιηγητές εκθειάζουν την ομορφιά, τη θηλυκότητα και την ευγένεια των γυναικών της Τήνου. Σημειώνουν ότι είναι προικισμένες με ψυχικά και πνευματικά χαρίσματα. Είναι πνευματώδεις, ευφράδεις, γλυκομίλητες κάνοντάς τες αξιαγάπητες. Ακόμα παρουσιάζονται εργατικές και ακούραστες και συμμετέχουν στις εργασίες του σπιτιού και στην παραγωγική διαδικασία του νησιού. Πολλές ήταν άλλωστε εκείνες που μετανάστευσαν σε μεγάλες πόλεις της Ανατολής (Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη) ως υπηρέτριες και ξεχώρισαν για την εργατικότητα και εντιμότητά τους. Εντύπωση δε προκαλεί στους περιηγητές το γεγονός ότι όλες επιστρέφουν αργά ή γρήγορα στην Τήνο, πράγμα που δείχνει την αγάπη τους προς τη γενέτειρά τους. Όσον αφορά στην ενδυμασία τους, παρατηρούν ότι χωρίς να έχει τίποτα το υπερβολικό, τις κολακεύει και τους προσδίδει χάρη.
Ας δούμε λοιπόν μερικά αποσπάσματα που ξεχώρισα από τα ανθολογημένα κείμενα των περιηγητών.    
Το 1776, ο Γάλλος περιηγητής και διπλωμάτης Choiseul-Gouffier ύστερα από δεκάμηνο ταξίδι έγραψε τις ταξιδιωτικές του εντυπώσεις σε ένα πολυσέλιδο έργο. Αναφερόμενος λοιπόν στις γυναίκες της Τήνου, μεταξύ άλλων γράφει: «Μόλις γείρει ο ήλιος, βγαίνουν από τα σπίτια τους, κάθονται μπροστά στις πόρτες και γνέθουν μετάξι. Άλλες πλέκουν ή ετοιμάζουν τα μουρόφυλλα, ενώ η γιαγιά διηγείται παραμύθια που διακόπτονται συχνά από τα τραγούδια των κοριτσιών».
Ένας άλλος περιηγητής, ο Sonnini de Manoncourt, απεσταλμένος του Λουδοβίκου ΙΣΤ΄ περιηγήθηκε επί δυο χρόνια στην πατρίδα μας. Στο έργο του που εκδόθηκε το 1801, γράφει για τις γυναίκες της Τήνου ότι: «τρέφουν κουκούλια, βγάζουν μετάξι και πλέκουν κάλτσες πιο φθηνές και πιο εφαρμοστές από τις Ευρωπαϊκές». Και συνεχίζει: «Απαγορεύεται όμως η εισαγωγή των μεταξωτών της Τήνου στη Γαλλία για να μη ζημιωθεί η εγχώρια παραγωγή». Τότε, βλέπετε, δεν υπήρχε ακόμα η ελεύθερη αγορά που κυριαρχεί σήμερα. Αναφερόμενος στη φορεσιά τους λέει ότι δεν έχει τίποτα από το παράδοξο και αντιαισθητικό που βλέπει κανείς στη γυναικεία αμφίεση των άλλων νησιών. Είναι αρχοντική, τονίζει, και κομψή ταυτόχρονα. Η ομορφιά δε χάνεται κάτω από το φόρεμα, αντίθετα προβάλλονται οι γραμμές και τα σχήματα.   
Ένας ακόμα Γάλλος, ο Guillaume Antoine Olivier τονίζει μεταξύ άλλων ότι οι γυναίκες της Τήνου «δεν είναι καθόλου αργόσχολες, ασχολούνται και με τις εργασίες του αγρού και δεν περνάει μέρα που να μην πιάσουν στα χέρια τους τη βελόνα του πλεξίματος ή το αδράχτι. Επίσης ξεχωρίζουν απ’ όλα τα νησιά του Αιγαίου για την επιδεξιότητα, την καθαριότητα και την τιμιότητά τους».   
Ο Άγγλος Λόρδος Charlemont το 1749 γράφει ότι: «είναι ζωηρές και καταδεκτικές και χαρακτηριστικά αξιόλογες στο χορό, ενώ διακρίνονται για την επιδεξιότητα και την ευκινησία τους. Το ταλέντο τους αυτό, συνεχίζει, το εξετάσαμε σε μια χοροεσπερίδα που διοργάνωσε ο πρόξενος, όπου συγκεντρώθηκαν όλες οι ωραίες του νησιού και με χαρά χόρεψαν μαζί μας μέχρι τα μεσάνυκτα, όχι μόνο ελληνικούς χορούς, αλλά και μενουέτα τη γνώση των οποίων προφανώς οφείλουν στις διδαχές των προηγούμενων κυρίαρχων Βενετών. Σε εκείνους πιθανόν να χρωστούν και το ρουχισμό τους που θυμίζει κάπως τη Βενετική μικροαστική τάξη, η οποία είναι φημισμένη ακόμα και στην καλοντυμένη Ιταλία για την κομψότητα της περιβολής της».
Θα μπορούσαμε να αναφερθούμε σε πολλές ακόμα θετικές κρίσεις ξένων περιηγητών για τις γυναίκες της Τήνου. Εύλογα μπορεί να διερωτηθεί κάποιος αν υπάρχουν και αρνητικά σχόλια γι’ αυτές. Όσο κι αν ανέτρεξα στην υπάρχουσα βιβλιογραφία δε βρήκα κάτι το σημαντικό. Αν θέλετε, μπορώ να αναφέρω την εκτίμηση του Γερμανού Johan Herman von Riedesel, ο οποίος λέει ότι την ομορφιά των γυναικών της Τήνου μειώνει κάπως η πλακουτσωτή τους μύτη η οποία χαλάει το προφίλ τους.
Κλείνοντας την αναφορά μας στους ξένους περιηγητές θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι οι επισημάνσεις τους αφορούν τις γυναίκες της πόλης και των περιχώρων της και ως εκ τούτου δε μπορούμε να τις γενικεύσουμε για όλο το νησί. Κι αυτό γιατί οι μετακινήσεις προς τα Έξω Μέρη ήταν βλέπετε δύσκολες, ενώ η παραμονή τους στο νησί ολιγοήμερη.

Αναφορά όμως στις γυναίκες της Τήνου κάνουν και δυο συμπατριώτες μας. Ο ιατρός Μαρκάκης Ζαλώνης από τον Κρόκο και ο Αντώνιος Μοσχάτος από τον Αρνάδο.     
Γράφει λοιπόν ο Ζαλώνης: «Για τους αγαπημένους τους οι γυναίκες επιθυμούν μια αρρενωπή ομορφιά η οποία προϋποθέτει τη ρωμαλεότητα, το μελαχρινό χρώμα και το τριχωτό στήθος. Αποστρέφονται ένα λευκό σώμα και ένα πηγούνι με αραιό γένι».
Και συνεχίζει: «Στον Αρνάδο και τα Δυο Χωριά προπάντων οι γυναίκες είναι εξαιρετικά όμορφες. Έχουν ωραία μάτια, το πρόσωπο στρογγυλό, το δέρμα πολύ άσπρο και όψη αστραφτερή». Επισημαίνει ακόμα ότι: «οι Τηνιακές είναι πολύ γόνιμες και θηλάζουν τα παιδιά τους. Γεννούν με ευκολία, πάντοτε φυσιολογικά γι’ αυτό και δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου μαίες στο νησί».
Στα αρνητικά (βλέπετε οι ντόπιοι βρήκαν αρνητικά) επισημαίνει ότι δεν κρατούν κανένα μυστικό, πράγμα που υποχρεώνει τους άνδρες να είναι επιφυλακτικοί μαζί τους.

Τέλος, ο Αντώνιος Μοσχάτος μιλάει για την ξεχωριστή ομορφιά τους (τα ωραία μάτια και τα πυκνά φρύδια τους), την οποία πολλοί έχουν επαινέσει. Αναφέρεται στη συνέχεια στην καλοσύνη και το ήθος τους και τελειώνει λέγοντας ότι ο γάμος τους στηρίζεται σε αμοιβαία αγάπη που διαρκεί ως τα βαθειά γεράματα.    

Κυρίες, κύριοι,
Μέσα από την αφηγηματική περιπλάνηση των περιηγητών του 18ου αιώνα αποτυπώνεται με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο η ζωή και η δράση των Τηνίων γυναικών της εποχής. Η αφοσίωση στην οικογένεια, η συμμετοχή στην παραγωγική διαδικασία του νησιού, ο ψυχικός πλούτος αλλά και η ξεχωριστή εμφάνιση είναι αυτά που εντυπωσίασαν τους περιηγητές. Και επειδή το χθες σφραγίζει το σήμερα, όλα αυτά αποτελούν παρακαταθήκη για μας.